Wprowadzenie
Zamek to niezależne urządzenie, zwykle przymocowane do drzwi. Mogą być do niego wprowadzone nośniki kodu w celu porównania ich z kodem zapisanym w pamięci zamka. Prawidłowy dobór kodu pozwala na wykonanie ruchu przez urządzenia blokujące. Kod to wymagana informacja identyfikacyjna, która może być wprowadzona do zamka i która, jeżeli jest prawidłowa, pozwala na zmianę statusu jego zabezpieczenia.
Rozróżnia się następujące rodzaje kodów:
- kod materiałowy – określany przez właściwości fizyczne lub inne nośnika kodu;
- kod pamięciowy – zapamiętany, zawierający informację cyfrową i (lub) alfanumeryczną;
- kod biometryczny – działający z wykorzystaniem cech człowieka.
W zależności od formy nośnika kodu (obiektu, którego forma fizyczna lub własności określają kod wejściowy, np. klucza) rozróżnia się następujące rodzaje zamków:
- mechaniczne – wyposażone jedynie w elementy mechaniczne;
- elektroniczne – zabezpieczony częściowo lub całkowicie elementami elektrycznymi i (lub) elektronicznymi.
Zamki ze względu na przeznaczenie (zastosowanie) i kryteria oceny dzieli się na dwie grupy:
- zamki drzwiowe ogólnego stosowania;
- zamki skarbcowe, zwane zamkami o wysokim stopniu zabezpieczenia (ang.: High Security Locks, HSLs), stosowane w urządzenia i w drzwiach pomieszczeń do przechowywania wartości.
Zamek o wysokim stopniu zabezpieczenia HSL
Jest to niezależne urządzenie normalnie przymocowane do drzwi urządzeń bezpiecznego przechowywania. Mogą być do niego wprowadzone kodowane informacje w celu porównania ich z kodem zapisanym w pamięci urządzenia. Prawidłowy dobór kodów pozwala na wykonanie ruchu przez urządzenia blokujące.
Podstawowym dokumentem, na podstawie którego bada się i klasyfikuje zamki, jest Norma Europejska ENV1300.
Norma Europejska określa wymagania dla zamków o wysokiej skuteczności bezpiecznego przechowywania HSL w celu zabezpieczenia ich niezawodności, odporności na włamania i otwarcia przez osoby niepowołane, a także metody testowania. W normie podany jest również schemat klasyfikacyjny HSL w zależności od ich właściwości zabezpieczających.
Norma dotyczy mechanicznych i elektronicznych HSL. Nie obejmuje dodatkowych właściwości, które mogą podwyższyć całkowitą niezawodność systemu zabezpieczeń, takich jak:
- kod główny (master) zabezpieczający przed zmianą kodu i (lub) pozwolenia/zakazu kodów równoległych;
- kod czasowy dla zakazu nastaw czasowych;
- integracja składowych alarmu lub funkcji;
- działania przy sterowaniu zdalnym;
- odporność na działanie kwasów;
- odporność na promieniowanie Roentgena;
- odporność na działanie materiałów wybuchowych.
W Polsce zamki HSL są badane i klasyfikowane według normy PN-EN 1300 w czterech klasach A, B, C, D, przy czym klasa A jest najniższa, D – najwyższa.
Zamki ogólnego stosowania
Zamki drzwiowe ogólnego stosowania obecnie klasyfikowane są na podstawie normy PN-EN 12209, a dla klasyfikacji, w odróżnieniu do zamków HSL przyjęto oznaczenie cyfrowe.
Aby ocenić skuteczność zamków w zakresie odporności na włamanie przyjęto następujące kryteria:
- wymagania podstawowe,
- odporność na manipulowanie,
- odporność na wyśledzenie i kopiowanie kodu,
- odporność na włamanie destrukcyjne,
- odporność na fizyczne parametry środowiska,
- niezawodność.
Zamki ogólnego stosowania były dotychczas klasyfikowane w pięciu klasach i oznaczane literowo O, T, A, B, C, co niejednokrotnie wprowadzało nieporozumienia w odniesieniu do zamków wysokiego bezpieczeństwa, klasyfikowanych wg PN-EN 1300.
Zamki w tych klasach powinny być odporne na atak przez przepiłowanie, ścięcie, rozwiercenie i inne niekonwencjonalne manipulacje niszczące, przez co najmniej:
- 0 min w klasie O oraz T,
- 1 min w klasie A,
- 3 min w klasie B,
- 6 min w klasie C.
Zamki ogólnego stosowania mocowane są głównie w drzwiach i służą do blokowania rygli lub uruchamiania innych elementów zabezpieczających.
Klasyfikacja i akty normatywne zamków ogólnego stosowania
Metody badań i oceny zamków ogólnego zastosowania określają następujące polskie normy:
PN-EN 12209 | Okucia budowlane. Zamki. Zamki mechaniczne wraz z zaczepami. Wymagania i metody badań. |
PN-EN 1906 | Okucia budowlane. Klamki i gałki drzwiowe wraz z tarczami. Wymagania i metody badań. |
PN-EN 1303 | Okucia budowlane. Wkładki bębenkowe do zamków. Wymagania i metody badań. |
Zamki powinny mieć konstrukcję uniemożliwiającą otworzenie ich kluczem o innym profilu lub kombinacji nacięć niż w kluczu dostarczonym w komplecie z zamkiem.
Zastawki powinny mieć zarys wewnętrzny obustronnie wyprofilowany. Blokowanie przesuwu zasuwki przez zastawkę powinno następować również wtedy, gdy wymiar klucza jest większy lub mniejszy od prawidłowego.
Konstrukcja zamka powinna uniemożliwiać wykonanie pomiarów lub odcisków w zamku przez otwór kluczowy, w celu wykonania klucza zastępczego.
Można przyjąć, że (w przybliżeniu) większa cyfra i dalsza litera alfabetu określa wyższe wymagania. Dodatkowo, poza klasyfikacją, wprowadzono parametr odporności na włamanie, który istniał w dotychczasowych normach, natomiast w obecnych nie występuje. Głównie dotyczy to badań odporności na manipulacje bez użycia klucza. Z jednej strony należy to traktować jako pewne niedopatrzenie, z drugiej, docelowo przewidziano, że ten parametr będzie określany przy badaniu drzwi. Na dziś taki sposób jest nie do przyjęcia i odporność na włamanie należy oceniać podczas badania i klasyfikacji zamka. Dlatego też wprowadzono dodatkową pozycję klasyfikacyjną, która jest podstawowa dla oceny zamka i jego przydatności jako wyrobu o zwiększonej odporności na włamanie.
Jeśli zamek posiada zastawki współpracujące z kluczem (dostarczonym w komplecie), istotna jest jego odporność na manipulacje, czyli otwarcie metodami nieniszczącymi. Ta cecha zamka jest zawarta w dodatkowej informacji literowej A, B, C, odpowiadającej odporności na włamanie zgodnej z dotychczas stosowanymi wymaganiami przedstawionymi na początku artykułu.
Ze względu na dość złożoną klasyfikację zamków, należy skoncentrować się na kilku najistotniejszych cechach zamków. Na przykład tylko zamek w klasie 5 i 7 zabezpieczony jest przed wierceniem. W pozostałych klasach zamki muszą przy montażu być kompletowane z odpowiednimi blachami zabezpieczającymi i szyldami ochronnymi dobrej jakości.
Wkładki bębenkowe do zamków wg PN-EN 1303:2007 (Wymagania i metody badań)
Wkładka bębenkowa – urządzenie, zwykle oddzielne od współpracującego zamka lub zatrzasku, uruchamiane kluczem. W praktyce współpracuje z zamkiem i z jego mechanizmem ryglowym, umiejscowionym w odpowiedniej kasecie.
Stosowanie wkładek jest bardzo praktyczne i poprawia bezpieczeństwo użycia. Bez konieczności wymiany zamka można, tylko wymieniając wkładkę, szybko zmienić kod. Ponadto wkładki są wyposażone w małe klucze, co znacznie ułatwia ich przechowywanie.
1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 |
Kategoria użytkowania | Trwałość | Masa drzwi | Odporność ogniowa | Bezpieczeństwo | Odporność na korozję i temperaturę | Zabezpieczenie związane z kluczem | Odporność na atak | Odporność na włamanie |
1 | 6 | – | 0 | – | 0 | 6 | 2 | C |
Tabela 2. Klasyfikacja wkładek bębenkowych do zamków według normy PN-EN 1303
Objaśnienie:
1 | Kategoria użytkowania | wkładki bębenkowe powinny być klasyfikowane w kategorii użytkowania 1 |
2 | Trwałość (cykle próbne) | wkładki bębenkowe powinny być klasyfikowane w klasach trwałości 4, 5, 6 Klasa trwałości 4 – 25 000 cykli Klasa trwałości 5 – 50 000 cykli Klasa trwałości 6 – 100 000 cykli |
3 | Masa drzwi | nieklasyfikowana |
4 | Odporność ogniowa | wkładki bębenkowe powinny być klasyfikowane w klasach odporności ogniowej 0 lub 1; w klasie 0 – brak wymagań |
5 | Bezpieczeństwo | nieklasyfikowane |
6 | Odporność na korozję | wkładki bębenkowe powinny być klasyfikowane w klasach korozyjnych 0 lub 1; klasa 0 nie wymaga minimalnej odporności ma korozję |
7 | Bezpieczeństwo kodu | wkładki bębenkowe są klasyfikowane w klasach od 1 do 6: klasa 6 jest najwyższa |
8 | Odporność na atak | określa się trzy klasy (0, 1, 2); wkładki powinny być odporne na atak przepiłowanie, ścięcie, rozwiercenie i inne niekonwencjonalne manipulacje niszczące, przez co najmniej: 0 min – w klasie 0 3 min – w klasie 1 5 min – w klasie 2 |
9 | Odporność na włamanie | pozycja dodatkowa, określa odporność na włamanie. Badania dodatkowe określające odporność wkładki na manipulację. Odpowiednio: klasa A – 1 min, B – 3 min i C – 6 min |
Badanie odporności wkładki na manipulację jest ważną cechą wkładki, która nie została ujęta w badaniach normy PN-EN 1303.
Pozycja 9 w tabeli nr 2 (odporność na włamanie) jest podstawowa dla oceny wkładki i przydatności jako wyrobu o zwiększonej odporności na włamanie.
W znaku siódmym (bezpieczeństwo kodu) są zawarte najważniejsze cechy wkładki bębenkowej.
Znak ósmy (odporność na atak) informuje, czy wkładka może funkcjonować niezależnie od klasy szyldu ochronnego. Znak ósmy „0” informuje, że wkładka nie jest odporna na atak metodami niszczącymi i wymaga wysokiej klasy szyldów ochronnych.
Okucia budowlane. Klamki i gałki drzwiowe wraz z tarczami wg PN-EN 1906 (Wymagania i metody badań)
Okucie stanowi istotny element zabezpieczenia zamka w drzwiach (tabela 3).
1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 |
Kategoria użytkowania | Trwałość | Masa drzwi | Odporność ogniowa | Bezpieczeństwo | Odporność na korozję i temperaturę | Zabezpieczenie | Tryb działania |
1 | 6 | – | 0 | – | 0 | 6 | U |
Tabela 3. Okucia budowlane. Klamki i gałki drzwiowe wraz z tarczami wg PN-EN 1906 (Wymaganie i metody badań)
Objaśnienie:
1 | Kategoria użytkowania | określa cztery klasy (1, 2, 3, 4) w zależności od częstotliwości użytkowania; wkładki bębenkowe powinny być klasyfikowane |
2 | Trwałość(cykle próbne) | wyróżnia się dwie klasy trwałości: – klasa 6: średnia częstotliwość użytkowania: 100 tys. cykli – klasa 7: średnia częstotliwość użytkowania: 200 tys. cykli |
3 | Masa drzwi | nieklasyfikowana |
4 | Odporność ogniowa | Odporność ogniowa – określa się dwie klasy odporności ogniowej: – klasa 0: niedopuszczone do stosowania w drzwiowych przeciwpożarowych/dymoszczelnych– klasa 1: odpowiednie do stosowania w drzwiowych przeciwpożarowych/dymoszczelny |
5 | Bezpieczeństwo | określa się dwie klasy bezpieczeństwa: – klasa 0: normalne użytkowanie; – klasa 1: zastosowania wymagające podwyższonego bezpieczeństwach |
6 | Odporność na korozję | określa się pięć klas odporności na korozję według PN-EN 1670:1998 |
7 | Zabezpieczenie | określa się pięć klas zabezpieczenia – klasa 0: okucie niedopuszczone do stosowania w drzwiach o zwiększonej odporności na włamanie; – klasa 1: niska odporność ma włamanie; – klasa 2: średnia odporność ma włamanie; – klasa 3: wysoka odporność ma włamanie; – klasa 4: bardzo wysoka odporność ma włamanie |
8 | Tryb działania | określa się trzy typy działania: – typ A: okucie wspomagane sprężyną; – typ B: okucie obciążone sprężyną; – typ U: okucie bezsprężynowe. |
Sposoby zabezpieczeń zamków w drzwiach
Zamki stosuje się do bezpośredniego lub pośredniego uruchamiania mechanizmów ryglowych. Pośredni system uruchamiania systemów ryglowych stosuje się w przypadku potrzeby przeniesienia przez układ zamykający dużych obciążeń. Zamki mieszkaniowe ogólnego zastosowania służą do bezpośredniego uruchamiania i blokowania systemów ryglowych.
Stosowane elementy zabezpieczające układy zamkowe to płytki z materiałów trudno obrabialnych umieszczane na powierzchni zamka.
Najczęściej stosuje się utwardzone płyty stalowe, które umieszcza się tak, aby chroniły zamek lub inne ważne elementy zespołu ryglowego przed destrukcyjnymi działaniami z zewnątrz.
Typowym zabezpieczeniem zamka drzwiowego są odpowiednie tarcze drzwiowe. Osłaniają one zamek lub jego najważniejsze elementy.
Inny sposób zabezpieczający zamki to wykonywanie niektórych ich elementów (jak np. zastawki kołkowe wkładek bębenkowych) z materiałów trudno obrabialnych.
Zakończenie
Zamki o zwiększonej odporności na włamanie mają zastosowanie w obiektach, dla których istnieje duże zagrożenie włamania.
Ponieważ zamek stanowi podstawowe zabezpieczenie, bardzo ważna jest dokładność i jakość wykonywanych produktów. Każdy dostawca, deklarując klasę danego wyrobu, powinien mieć świadomość, że spoczywa na nim duża odpowiedzialność.
Odpowiedzialny dostawca powinien zawsze skorzystać z usług wyspecjalizowanych osób czy firm, by uzyskać ocenę swoich wyrobów.
Metoda kwalifikacji zamków czy też wkładek jest skomplikowana. Tylko dokładne opisanie zamków i wskazanie właściwych parametrów pozwoli na właściwy wybór. Oczywiście bardzo ważną cechą jest odporność na włamanie, manipulacje. Tylko zamek oznaczony tym parametrem dodatkowym, nadaje się do stosowania w przypadku wyrobów o zwiększonej odporności na włamanie.
Brak oznaczenia dodatkowej cechy na zamku czy też na wkładce oznacza tylko jedno – taki zamek czy wkładka nie są odporne na włamanie.
Inna kwestia to zamki wysokiego bezpieczeństwa, które przeznaczone są do wyrobów służących do przechowywania wartości czy też innych przedmiotów, takich jak broń i amunicja lub dokumenty niejawne.
Miron Durzewski
Instytut Mechaniki Precyzyjnej
Zabezpieczenia 3/2007